भारतया थीथी प्रान्तय् लाखौं लाख नेवाः समुदाय च्वनाच्वंगु दु । नेपाः दुने वःगु हिउपाः लिपा हाकनं उपिं नेपालय् वयाः थःपिनि भाषा, संस्कृति व रहन सहन सयेकेगु निंतिं धाःसा तदारुकता क्यनाहःगु दु । उकितं भारतया थीथी राज्य सरकारं जनजातितय्त सुविधा प्रदान याःगु कारणं उगु सुविधां थःपिं नं लाभान्वित जुइगु ल्याखं नं बाध्यतावस नेवाः भाषा, नेवाः संस्कृति व नेवाः चहपह व्यवहारय् लागू याना वनेगु कथं थुकथंया कुतः जूगु खः । मध्यपुर थिमिया विनायक शिक्षा निकेतनय् वंगु सनिवाःनिसें भारतया न्यागू थीथी प्रान्तया नीनिम्ह ल्याय्म्हत थःपिनि देय् हे त्वताः नेपालभाषा नापनापं नेवाःतय् मौलिक पूजा विधि, नखःचखः हनेगु काइदा नापं नेवाः मौलिक हुलाप्याखं सयेकाच्वंगु दु । न्हापा न्हापा नं सिक्किम नेवाः गुथि, अखिल भारत नेवार संगठन थेंज्याःगु भारतया नेवाःतय् संगठनं थज्याःगु कुतः याःगु खःसां थथे बृहत्त रुपं ज्याझ्वः न्ह्याःगु धाःसा थ्वहे न्हापांखुसि खः ।
भारतया अरुणाञ्चल, आसाम, सिक्किम, पश्चिमबंगाल (दुवस) व कालिम्पोङया नेवाः ल्याय्म्हत थन लछिया लागिं थथे अभ्यास यायेत वःगु खः । अखिल भारतीय नेवार संगठनया अध्यक्ष बादशाह प्रधान, सिक्किम नेवाः गुथिया अध्यक्ष दिलुकुमार मास्केलगायतया भारतया नेवाः न्ह्यलुवापिं बारम्बार मध्यपुर थिमिया भाषासेवी गणेशराम लाछिनापं च्वनाः सहलह यानालिं थुगु कक्षा सञ्चालनया तयार सुरु जूगु खः । नेवाः संगठन दयालिं येँनं थीथी भाषा गुरुपिं, संस्कृति विधाया न्ह्यलुवापिं ब्वना भारतया थीथी राज्यय् छुं छुं अभ्यास याये धुंकूगु नं खः । तर अथे चले यानाच्वंगु कक्षा व प्रशिक्षण प्रभावकारी मजूगु ल्याखं नं भारतया थीथी राज्यपाखें नेपालय् हे हयाः नीनिम्ह ल्याय्म्हतय्त थथे प्रशिक्षण कक्षा सुरु याःगु खः । गुम्ह मिस्त व झिंस्वम्ह मिजंत नापं उकि मुक्कं नीनिम्ह भारतया ल्याय्म्हत दुथ्याः ।
अखिल भारतीय नेवार संगठन दुवसया सल्लाहकार नापं जुयादीम्ह पश्चिमबंगालया अम्बर प्रधानं कनादीकथं हाल पश्चिम बंगालय् हाल नेवाः भाय् ल्हाइपिनि ल्याः छगू प्रतिशत हे मदु । नेपालभाषा मसःपिं नेवाःत हे अन ९९ प्रतिशत दु । इहि, कय्तापूजा, क्वातिपुन्हि धाइगु गुंपुन्हि नापं मृत्यु संस्कार ला चले जुयाच्वंगु दु । तर फुक्कं संस्कार संस्कृति खय् ब्रम्हुतय्गु ल्हातिं हे जक चले यानातःगु दु । अन ल्यं दनि धइगु हे अजा, अजि, पाजु, मल्जु, धम्ब्वा, धमा थेंज्याःगु नाता जक खः । नेवाःतय् जनसंख्या छगू लाख दु । तर उपिं आः नं एकीकृत जुइ फयाच्वंगु मदुनि । थथे प्रशिक्षक प्रशिक्षण बीगु तालिमय् वय्कःपिं नेवाः थ्यंक वयाः न्हापांखुसि ब्वति कायेत वयाच्वंपिं खः । सन् २००५ य् जूगु जनगणना कथं अन नेवाःतय् ल्याः ७४ हजार दु ।
भारतया अधिकांश थासय् नेवाःतय् थःपिनि थर च्वइगु इलय् प्रधान हे च्वइ । अन दुने धाःसा श्रेष्ठ, मास्के, जोशी, कसजु नापं मेमेगु कथं म्हसी । सामुहिक रुपं भीमसेन कूल धकाः भवन दनातःगु दु । दछिया छक्वः कूल पूजा यायेत बाख्रामकोटय् च्वंगु भीमसेन भवनय् मुनी । संगठनया अधिवेशन जुइगु इलय् हे जक आपालं नेवाःत मुनाः नेवाः संस्कार संस्कृति बारे खय् भासं चर्चा परिचर्चा यायेगु चलन जक ल्यं दनि । भारतया जलपायुगुडी, अलिपुरद्वार जिल्लाय् सन् २००२ निसें बुलुहुँ नेवाः जागरण सुरु जूगु खः । सन् १९९५ पाखे नेपालं संस्कृति भाषा स्यनीपिं पुचः उखे वनेवं जागरणया सुरु जूगु खः । अनया अधिवेशनय् गणेशराम लाछिं हुलाप्याखंया पुचः यंकाः सुरु याःगु भारतीय नेवाःत नापंया स्वापू झन झन क्वातुया वनाः थुगुसी थथे बृहत्त रुपं भारतया थीथी थासय् च्वंपिं नेवाःतय्त मध्यपुरय् हयाः कक्षा सञ्चालनया प्रक्रिया न्ह्याःगु खः । सिक्किमय् राज्य भाषाया माध्यता बीधुंक झन जक उपिं भाषा प्रति जागरुक जुया वयाच्वंगु दु ।
थन वयाः भाषा, लिपि व संस्कार संस्कृति सयेकेत वःपिसं यदि थन लछि च्वनेगु इलय् थःपिसं २५ प्रतिशत जक खँ सिइके फत धाःसा मेगु ला लिपा येँय् नं प्रशिक्षक यंकाः अन हे ब्वना नं थप पूर्ति यायेफइगु आशा काःगु दु । उकितं दबुलि नेपाः नांगु संस्था चायेकाः गणेशराम लाछिं फुक्कं ज्याया संयोजन यानाच्वनादीगु दु । सिक्किम नेवाः गुथिपाखें मध्यपुरय् भाजु खगेन्द्र प्रधान, शरदकुमार प्रधान, टिकामाया प्रधान व बन्धना प्रधान यानाः प्यम्ह वयाच्वंगु दु । सिक्किम राज्यं थीथी भाषा, जाति व संस्कृतियात मान्यता बियेगु झ्वलय् नेपालभाषा नं पाठ्यक्रमय् दुथ्याकूगु दु । करिब ३० हजारया ल्याखय् नेवाः जनसंख्या दुगु सिक्किमय् येँय् थें हे इन्द्रजात्रा माने यायेगु सुरु जूगु दुसा उकुन्हुयात राज्य सरकारं सार्वजनिक बिदा नं बियातःगु दु । अन १० प्रतिशत नेवाःत आः हे नेपालभाषा ल्हाइपिं दु ।
सिक्कमं हे प्रशिक्षार्थी कथं झायाच्वनादीम्ह शरदकुमार प्रधान आचाजुं कनादी कथं अन कक्षा ८ तक नेपालभाषा विषय तयातःगु दुसा कक्षा ८ तक हे नेपालभाषां ब्वंकिगु नेवाः संस्कृति नांगु पाठ्यक्रम नं व्यवस्था जुयाच्वंगु दु । इति, कय्तापूजा नापं ज्या जंकू यायेगु चलन दु । तर खय् ब्राम्हण हे तइ । म्हपूजा यायेगु संस्कार सुरु जूगु दुुसा निनि, पाजु, अजि, अजा थेंज्याःगु थीथी कथंया नेवाः नाताया शब्द जक ल्यनाच्वंगु दु । म्ह्याय् काल बिल याइगु इलय् लाखामारी बीगु चलन नं दु । अझ झिगः ग्वें नापं ग्वेंदां बियेगु वा क्वछिनेगु चलन आः नं दनि । सिइलबय् झिंस्वन्हुं शुद्ध याइ । तर खय् ब्रम्हुतय् प्रभावं खइ, सिम्ह उइत खुसि वनीगु इलय् हे सँ खनाः तुयूगु वसः पुनाः वयेगु चलन दु । लत्या, खुला व अप्वलय् दछि तक बर्खि च्वनी । धरान व झापाया बाहुनडांगीं तकं म्ह्याय्मचापिं काल बिल यायेगु चलन दुगु ल्याखं थनया मिसामस्तय्गु प्रभावं अन थथे भाषा, लिपि व थीथी संस्कारया अवशेषत खने दयाच्वंगु प्रशिक्षार्थी शरदकुमारं कनादिल ।
आपालं थासय् नेवाःतय् पुलांगु चलन कथं मनू सिनाः न्हय्न्हू दुकुन्हु पाखाजा तयेगु चलन दनि । मां मदुसा दुरु दछि तक त्वतेगु व अबु मदइगु इलय् दछि तक धौ त्वनेगु चलन नं यथावत दनि । अन नेवाःत अप्व थें आर्मि, जागिरे, ठेकेदार, चिया बगानय् ज्या याइपिं हे जक दु । आः नकतिनि हे जक २ प्रतिशत जन जातियात मान्यता बीगु वा समावेशीकरणया पहल सुरु जूगु दु । जात जाति व आदिवासीतय्त मान्यता बीगु चलन सुरु जूगु ल्याखं नं थन आः बिस्तारं नेवाःतय्त पेशा व्यवसायय् मान्यता बियाच्वंगु दु । थज्याःगु चलन बादशाह प्रधान इलय् व्यलय् थन वयाः ज्या यानालिं चूलागु खः । वय्कःपिं आपालं थःगु संस्कार ल्यंकेमाः धइगु पक्षय् दु ।
अरुनाञ्चलं वयाच्वंम्ह प्रशिक्षार्थी तिलक प्रधानं कनादी कथं उगु लागाय् निद्वःया ल्याखय् नेवाःतय् जनसंख्या दु । तर भाषा, संस्कृति मदु । आः नकतिनि हे जक अखिल भारत नेवार संगठनया शाखा सुरु जूगुलिं अरुनाञ्चलय् जागरण अभियान सुरु जूगु दु । आः तक नं अन नेवाःतय्त रैथाने कथं कयातःगु मदु । पिनेया मनूत धकाः राज्य सरकारं जग्गा जमीन न्यायेगु अधिकारं बञ्चित यानातःगु दु । व्यापार व जागिरया भरय् डेराय् च्वनाः म्वायेगु जक जुयाच्वंगु नं सलंसः दँ हे दया वये धुंकल । आसामं वयाः मध्यपुर थिमिया विनायक शिक्षा निकेतनय् थःपिं धात्थें नेवाः जुयेगु कुतः यानाच्वनादीम्ह हरिबहादुर नेवारं आसामय् जक छगू लाखति नेवाः दुगु व पीद्वः ला थःपिं च्वनाच्वनागु थासय् हे दुगु न्ह्यथनादिसें अनया छगू जिल्ला उदालगुढी जिल्लाय् जक झिंन्याद्वः नीद्वः नेवाःत दु ।
हिन्दूस्तानया थीथी थासय् हिन्द, अंग्रेजी विशेष अध्यापन याइगु दुसां गनं गनं आः नकतिनि हे जक नेपालभाषायात नं स्थानीय भाषा कथं मान्यता बिउगु दु । आसामय् हिन्द भाषां जक अध्ययन याकी । वेलकर्म इहि व कय्तापूजा थेंज्याःगु ज्या बाहुनपाखें हे जुइ । मोहनिं नलास्वां तयेगु, क्वाति पुन्हि हनेगु, नागपञ्चमी, भीमसेन हनेगु नेवाःतय् चलन खः । अनया जागुन लागाय् धिमे लाखे व संस्कृति संस्कार नं दु । अन न्यासः खुसः परिवार मुक्कं नेवाःतय् जक दु । थन खय् भाषा, हिन्दू भाषाया प्रभाव तकं मदु । मुक्कं नेवाः बस्ती जूगु ल्याखं नं थनं हे हयाः थीथी थासय् लाखे यंकेगु, धिमे प्याखं क्यनेगु व थीथी नेवाः संस्कृतिया अभ्यास जुयाच्वंगु दु । अथेहे कालिम्पोङया सरुप प्रधानं कालिम्पोङ व दार्जिलिङय् च्वनाच्वंपिं न्यागू लाख नेवाःतय्सं भाषाया मान्यता राज्य सरकारपाखें चूलाकुसां आः तकं भाषा, संस्कार व संस्कृति धाःसा सयेकेगु झ्वलय् दुगुलिं थ्वहे इलय् सकलें मध्यपुर थिमि वयाः भाषा संस्कृति सयेकेज्या यानाच्वंगु खः ।