स्वस्थानी व्रत कथा नेपालको एक महत्वपूर्ण धार्मिक परम्परा हो, जसको मूल महत्त्व हिन्दू धर्मावलम्बीहरूले मनोकांक्षा पूर्तिका लागि व्रत बस्ने र कथा सुन्नेमा रहेको छ। स्कन्द पुराणको हिमालय खण्डमा वर्णित यस कथाका अनुसार स्वस्थानी देवीको पूजा गर्नाले व्रतालुहरूले दुःख-कष्टबाट मुक्ति पाउने, मनोकांक्षा पूरा हुने, र जीवनमा सौभाग्य प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ।
स्वस्थानी व्रतको आरम्भ र महत्व
- व्रत पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूर्णिमासम्म एक महिना लामो अवधि चल्छ।
- व्रत बस्ने महिलाहरूले दिनभर मध्याह्नकालमा देवीको पूजा गरी, कथा सुनेर एक छाक सात्विक भोजन गर्छन्।
- स्वस्थानी व्रत विशेषगरी शालीनदी, पशुपति, गुह्येश्वरी, र शक्तिपीठहरूमा पूजाआजाका लागि प्रसिद्ध छ। तीर्थयात्रीहरू ती स्थानमा गएर स्नान, पूजा, र व्रत बस्ने परम्परा पछ्याउँछन्।
स्वस्थानी देवीको स्वरूप
स्कन्द पुराण अनुसार, स्वस्थानी देवीलाई चार हात भएकी, त्रिनेत्रधारी, सुवर्ण वर्णकी, र सिंहासनमा विराजमान देवीका रूपमा वर्णन गरिएको छ। उनका हातहरूमा नीलकमल, खड्ग, ढाल, र वरदमुद्रा रहेको छ।
व्रतको नियम र विधि
- व्रतको पहिलो दिन नुहाई शुद्ध भई पूजा गरिन्छ। पञ्चगव्य र अभिशेक सामग्रीको उपयोग गरिन्छ।
- भूमिमा शयन गर्ने, सात्विक भोजन गर्ने, सत्य बोल्ने, ब्रह्मचर्यको पालन गर्ने, र शुद्ध वस्त्रमा पूजा गर्ने परम्परा छ।
- व्रतको समापन माघ शुक्ल पूर्णिमाका दिन विशेष पूजा गरी शिवलिंग स्थापना गरेर गरिन्छ।
धार्मिक र सामाजिक महत्त्व
- स्वस्थानी व्रतमा पार्वतीले महादेवलाई पति प्राप्त गर्न गरेको तपस्याको कथा उल्लेख छ। यो कथा चिताएको मनोकांक्षा पूर्ति हुने विश्वासको आधार हो।
- व्रतले पारिवारिक एकता, धार्मिक आस्था, र समाजमा नैतिकता कायम राख्न सहयोग पुर्याउँछ।
- यस क्रममा गोमा ब्राह्मणी, नवराज, र अन्य पात्रहरूको कथाले धर्म, तपस्याको महत्त्व, र सत्यको विजयलाई उजागर गर्छ।
शालीनदी मेलाको महत्त्व
- शालीनदी मेला व्रतकालमा भक्तजनहरूको मुख्य गन्तव्य हो। यहाँ स्नान र पूजा गरेर पुण्य प्राप्त गर्ने धार्मिक विश्वास छ।
- मेलामा सुरक्षा, यातायात, र व्यवस्थापनका लागि समितिले विशेष तयारी गर्दछ।
स्वस्थानी व्रत कथा नेपाली सांस्कृतिक र धार्मिक परम्पराको महत्वपूर्ण हिस्सा हो। यसले आस्थाको सन्देश दिने मात्र होइन, सामाजिक मेलमिलाप र नैतिक शिक्षालाई पनि प्रवर्द्धन गर्छ।