भक्तपुर । गाईजात्रा नेपालका विभिन्न स्थानमा मनाइन्छ, तर विशेष गरी नेवार समुदायको बसोबास रहेको काठमाडौँ उपत्यकाका सहरहरूमा यो पर्व धूमधामसँग मनाइन्छ। गाईजात्रा प्रमुख रूपमा निम्न स्थानहरूमा मनाइन्छ ।
भक्तपुरमा गाईजात्रा निकै ऐतिहासिक र सांस्कृतिक रूपमा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । भक्तपुरको गाईजात्रा विशेष गरेर यहाँको झाँकी, नाच, र नगर परिक्रमा गरेर मनाइन्छ । यहाँको गाईजात्रा अरू स्थानहरूको तुलनामा लामो समयसम्म सात दिनसम्म मनाइन्छ ।
काठमाडौँ काठमाडौँको वसन्तपुर, असन, इन्द्रचोक लगायतका क्षेत्रमा गाईजात्रा निकै भव्य रूपमा मनाइन्छ। यहाँका नेवारी समुदायले आफ्ना दिवङ्गत आत्मालाई सम्झना गर्दै गाईजात्रा पर्वमा सहभागिता जनाउँछन्।
पाटनमा पनि गाईजात्राको विशिष्ट शैलीमा मनाइन्छ । यहाँको गाईजात्रा पनि परम्परागत रीति र सांस्कृतिक विविधताले भरिपूर्ण हुन्छ ।
कीर्तिपुरमा पनि गाईजात्रा पर्वको विशेष महत्त्व छ । यहाँका नेवार समुदायले परम्परागत शैलीमा यो पर्व मनाउँछन् ।
बनेपा, धुलिखेलमा पनि नेवार समुदायको बाक्लो उपस्थिति रहेको कारण यहाँ गाईजात्रा पर्व मनाइन्छ ।
यसबाहेक, नेपालका अन्य स्थानहरूमा पनि, जहाँ नेवार समुदायको उपस्थिति छ, गाईजात्रा पर्व मनाइन्छ । तर, उपत्यकाका यी प्रमुख सहरहरूमा यो पर्व विशेष परम्परागत र सांस्कृतिक ढङ्गले मनाइन्छ ।
के के गरिन्छ जात्रामा
गाईको प्रतीकात्मक परिक्रमा
गाईजात्राको मुख्य आकर्षण भनेको गाई वा गाईको प्रतीकको साथ परिक्रमा हो । जस परिवारमा विगत एक वर्षमा कोही दिवङ्गत भएका छन्, तिनीहरूले गाई वा मानिसलाई गाईको रूपमा सजाएर सहरभरि परिक्रमा गराउँछ । गाईलाई पवित्र मानिन्छ र यो विश्वास गरिन्छ कि गाईले मृतक आत्मालाई स्वर्गको यात्रा गर्न मद्दत गर्छ ।
झाँकी र भेष भूषा
गाईजात्रामा विभिन्न झाँकीहरू निकालिन्छन्, जहाँ सहभागीहरू विभिन्न देवता, पात्र, वा सामाजिक घटनालाई चित्रण गर्ने भेष भूषामा प्रस्तुत हुन्छन् । परम्परागत पोसाकमा सजिएका सहभागीहरूले सहर परिक्रमा गर्छन् ।
हास्य व्यङ्ग्य कार्यक्रम
गाईजात्रा हास्य व्यङ्ग्यको पर्वको रूपमा पनि चिनिन्छ । यो दिन समाजका विकृतिहरू, राजनीतिक मुद्दाहरू, र अन्य सामाजिक घटनाहरूलाई व्यङ्ग्यात्मक शैलीमा प्रस्तुत गरिन्छ । प्रहसन, नाटक, र कवितामार्फत मानिसहरूलाई हँसाएर दुःख भुलाउने प्रयास गरिन्छ ।
नाच र गीत
गाईजात्रामा विभिन्न नृत्य र गीत प्रस्तुत गरिन्छ । पारम्परिक नेवारी सङ्गीत र नृत्यहरूले यो पर्वलाई झनै रमाइलो बनाउँछ ।
नुक्कड नाटक र प्रहसन
गाईजात्राका क्रममा नुक्कड नाटक र प्रहसनहरू प्रस्तुत गरिन्छ, जसमा समाजका गलत पक्षहरूलाई उजागर गरिन्छ र हास्य विधिको प्रयोग गरी चेतना फैलाइन्छ ।
मालपुवा र मिठाई वितरण
गाईजात्राको अवसरमा विशेष मिठाईहरू, जस्तै मालपुवा, तयार पारिन्छ र सहभागीहरूलाई वितरण गरिन्छ । यो दिन नेवारी घरघरमा परम्परागत मिठाईहरूको पकवान गरिन्छ ।
दिवङ्गतको सम्झना परिवारका दिवङ्गत सदस्यको सम्झनामा उनीहरूको आत्माको शान्तिका लागि पूजा गरिन्छ र दीप जलाइन्छ । यसले परिवारजनलाई सान्त्वना दिन्छ ।
सामाजिक एकता र सद्भाव
गाईजात्राले सामाजिक एकताको भावना बलियो बनाउँछ । यस अवसरमा परिवार, छरछिमेक, र समुदायबिचको सद्भाव र मेलमिलापलाई प्रोत्साहन गरिन्छ ।
गाईजात्राको यस विविधताले यो पर्वलाई सांस्कृतिक रूपमा धनी बनाएको छ । जसका माध्यमबाट धार्मिक आस्था, सामाजिक चेतना, र मनोरञ्जनको मिश्रण यो पर्वमा पाउन सकिन्छ ।
भक्तपुरमा भने यो जात्राको फरक विशेषता रहेको छ ।
लामो अवधि
भक्तपुरमा गाईजात्रा एक दिन मात्र नभई आठ दिनसम्म मनाइन्छ । गाईजात्रा भाद्र कृष्ण प्रतिपदाको दिनबाट सुरु भएर आठ दिनसम्म कृष्णजन्मास्टमी सम्म विभिन्न कार्यक्रमहरूसहित मनाइन्छ । प्रत्येक दिन विशेष परम्परागत गतिविधिहरू गरिन्छ, जसले भक्तपुरको गाईजात्रालाई अन्य ठाउँभन्दा फरक बनाएको छ । भक्तपुरमा मौलिक परम्परा अनुसार जात्रा फरक शैलीमा मनाउँदै आएका कारण पनि यहाँको जात्राको अलग्गै विशेषता रहेको पाइन्छ ।
सांस्कृतिक विविधता
भक्तपुरमा गाईजात्रा अत्यन्तै सांस्कृतिक रूपमा धनी छ । यहाँ विभिन्न परम्परागत नाचहरू, जस्तै घिन्ताङघिसी नाच, मजिपा (मृत्युपश्चात् गरिने शोक नाच), र विविध प्रकारका झाँकीहरू प्रदर्शन गरिन्छ । भक्तपुरको गाईजात्रामा प्रदर्शन गरिने झाँकी र नृत्यले धार्मिक, ऐतिहासिक, र सामाजिक सन्देश बोकेका हुन्छन्।
मल्लकालीन परम्परा
भक्तपुरको गाईजात्रा मल्लकालदेखि निरन्तर चलिआएको पर्व हो। यस पर्वको विशेष महत्त्व यहाँको मल्लकालीन परम्परामा छ । भक्तपुरका विभिन्न टोलहरूबाट गाईजात्राको झाँकी निकालिन्छ, जसमा राजपरिवारका सदस्यदेखि सर्वसाधारणसम्मको सहभागिता रहने गरेको थियो र यो हाल सम्म पनि चालु रहेको छ ।
हास्य व्यङ्ग्यको महत्त्व
भक्तपुरमा पनि गाईजात्रा हास्य व्यङ्ग्यको पर्वको रूपमा प्रख्यात छ । तर, यहाँको व्यङ्ग्यात्मक प्रस्तुतिहरूमा अझै गहिरो सामाजिक चेतना र समुदायको समस्याहरूलाई उजागर गर्ने प्रवृत्ति देखिन्छ। परम्परागत प्रहसन र नाटकहरूमा यहाँको समाजका विविध पक्षलाई व्यङ्ग्यात्मक तरिकाले प्रस्तुत गरिन्छ।
विभिन्न देवताको पूजा
भक्तपुरको गाईजात्रामा विभिन्न देवताहरूको पूजा गरिन्छ। गाईजात्रा अवधिभर विभिन्न टोलका देवता र देवीहरूको विशेष पूजा अर्चना गरिन्छ। यसले धार्मिक आस्थालाई बलियो बनाउँछ।
मठमन्दिर र सम्पदाको महत्त्व
भक्तपुर ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पदाहरूले भरिपूर्ण छ । गाईजात्राको समयमा भक्तपुरका मठमन्दिर, दरबार क्षेत्र, र सम्पदा स्थलहरूमा विशेष कार्यक्रम गरिन्छ। यसले भक्तपुरको गाईजात्रालाई सांस्कृतिक रूपमा अनन्य बनाउँछ।
भक्तपुरको गाईजात्रा लामो अवधि, सांस्कृतिक विविधता, र परम्परागत नाचगानको कारणले अरू स्थानहरूको गाईजात्राभन्दा फरक र विशिष्ट मानिन्छ। यहाँको गाईजात्राले स्थानीय समाज, परम्परा, र इतिहासको अनौठो मिश्रणलाई समेटेको छ।
