अनुसा थापा
भक्तपुर । काठमाडौँ उपत्यकामा वायु प्रदूषण ह्वात्तै बढेको छ । उपत्यकाको वायु प्रदूषणले अस्वस्थ कर रेखा काटिसकेको छ । वायु प्रदूषणका कारण केही दिनयता काठमाडौँ धुम्म छ । न घाम लाग्न सकेको छ न पानी पर्न । धुँवाधुलोको कारण सर्वसाधारणलाई घरबाट बाहिर निस्किन पनि धौंधौं परेको छ ।
आँखा चिलाउने, पोल्ने, श्वास फेर्न गाह्रो हुने, छालाजन्य रोग देखिने समस्याबाट सर्वसाधारण पीडित बनेका छन् । यता, सडक तातेर पनि हाल बेहाल भएको अवस्था छ । पहिले पहिले तराईमा गर्मी हुन्थ्यो । गर्मी मौसममा तराईमा बस्न सकिँदैन, पानी पर्दा डुबानमा पर्छ ।
अहिले काठमाडौँ तराईभन्दा पनि तातो छ । हावा पनि तातो चल्छ । एक छिन पानी पर्दा उपत्यका जलमग्न हुन्छ । तराईमा सर्पको डर हुन्छ, उपत्यकामा सवारी ठक्करको । अस्तव्यस्त सहरका कारण काठमाडौँ उपत्यकामा बस्नै गाह्रो पर्न थालिसकेको छ । सबैतिर घरैघर भएकाले हावा छिर्ने ठाउँ छैन । प्रदूषण कम गर्नका लागि रुख बिरुवा कतै छन् ।
एउटा घरमा दर्जनौँ कोठा भाडामा लगाइएको छ । मान्छे नै मान्छे भएपछि ताप बढ्नु स्वाभाविकै हो । अहिले पनि २० वर्ष पुराना थोत्रा सवारी साधन बाटोमा धुवाँको मुस्लो फालेर दौडिरहेको छ । ईंट्टाभट्टाहरुले उत्तिकै प्रदूषण गरेको छ । बाटोको छेउछाउ मकै पोल्ने काम चलिरहेको छ ।
फोहोरजन्य पदार्थहरू व्यवस्थापनको नाममा जलाउने गरिएको छ । यसले कति हानिकारक धुँवाधुलो उत्पादन गर्दै छ ? सरोकारवालालाई कुनै मतलब छैन । उपत्यकाभित्रको ठाउँ कस्ता छन् ? यसको राम्रो नमुना भक्तपुर नगरपालिका वडा नम्बर १, सिर्जनानगरस्थित पिपल बोट हेर्नुपर्छ ।
जति बेला पनि सो स्थान धुलाम्मे हुन्छ । धुलोका कारण हिँड्न पनि गाह्रो छ । बुद्धबुद्धा आराम गर्ने ठाउँ धुलोले डाकिएको छ । त्यही छेउमा मकै पोल्छिन्, एक महिलाले । उनले मकै पोलेर सकिसकेपछि आगो त्यत्तिकै छोडिदिन्छन् । त्यहाँ कुनै मान्छे पर्यो भने कसले जिम्मेवारी लिने ?
भक्तपुरका जनप्रतिनिधि के हेरेर बस्छन् ? आफ्नो नगरपालिका सरसफाइ गर्ने, वृद्ध वृद्धालाई बस्ने ठाउँको उचित व्यवस्थापन गर्ने काम स्थानीय पालिकाको होइन ? तर, जनप्रतिनिधिहरू कहाँबाट कमिसन आउँछ भनेर हिँड्छन् अनि कहाँबाट स्थानीय पालिका सफा हुन्छ ?
भक्तपुर नगरपालिका आफ्नो नगरपालिकालाई सबैभन्दा स्वच्छ, सफा भएको दाबी गर्छ । यस्तो पनि सरसफाइ हुन्छ ? फुटपाथमा मकै पोल्न दिएका छन् । नीति नियम, थिति बिती भनेको नै छैन । आफ्नो पार्टीको मान्छेले जे गर्दा पनि नगरपालिका केही बोल्दैन । उपत्यका अब बस्न लायक छैन ।
यहाँ बस्यो भने विभिन्न रोगले सताउँछ भन्ने प्रस्टै छ । छालासम्बन्धी रोगका बिरामी बढ्नुको प्रमुख कारण धुवाँ धुलो नै हो । गाडीबाट निस्किने हानिकारक धुँवाधुलो, विकासको नाममा निस्किने धुवाँ धुलोलगायतले मानिसलाई रोगी बनाइरहेको छ । त्यसैले पनि उपत्यका बस्नलाई ठाउँ होइन भन्ने धेरैमा परिसकेको छ ।
यहाँ बस्नु धेरैको बाध्यता हो । पछिल्लो समय घरधनीहरू आफ्नो घर बेचेर उपत्यका छोड्ने तयारी गरिरहेका छन् । तर, घर बिक्री नहुँदा उनीहरू समस्यामा परेका छन् । वायु प्रदूषण मात्र होइन, उपत्यका अन्य हिसाबले पनि जोखिमपूर्ण साबित भइसकेको छ । २०७२ वैशाख १२ गते भुईँचालो गयो ।
सबैभन्दा बढी क्षति उपत्यकामै भयो । मुलुकमा कोरोना महामारी भित्रिएपछि सरकारले २०७६ चैत ११ गते र २०७८ वैशाख १६ गते लकडाउन गर्यो । कोरोनाले पनि उपत्यकालाई नै बढी अट्याक गर्यो । ज्यान गुमाउनेमा उपत्यका बासी नै धेरे थिए । गत असोज १०, ११ र १२ गते तीन दिन लगातार वर्षा भयो ।
उपत्यका त्यति बेला चुर्लुम्मै भएको थियो । घरभित्र स्विमिङ पुल नै बनेको थियो । उपत्यकाभित्र दैनिक सवारी साधन दुर्घटनामा ११ जनाभन्दा बढीले ज्यान गुमाउँछन् । उपत्यका कुनै पनि हिसाबले बस्न लायक छैन । यस्तो ठाउँलाई देशको राजधानी भनिएको छ । यहाँ केही पनि व्यवस्थित छैन ।
विकासको नाममा ठूल्ठूला खाल्डा खन्छन्, त्यत्तिकै छोडिदिन्छन् । त्यसमै परेर मान्छे मरिरहेका छन् । सरकारले २०७० सालमा ईंट्टाभट्टा र प्रदूषण गर्ने उद्योगहरू उपत्यकाबाहिर सार्ने निर्णय गरेको थियो । २०७१ सालमा एमालेका नेता महेश बस्नेत उद्योग मन्त्री भए ।
उनले आर्थिक लेनदेन गरेर १० वर्षको म्याद थपिदिए । १० वर्ष बितिसक्यो, तैपनि ईंट्टाभट्टा र धुँवाधुलो गर्ने उद्योगहरू अहिलेसम्म पनि हटेका छैनन् । देशमा वन तथा वातावरण मन्त्रालय छ । प्रदूषण गर्ने उद्योगलाई कारबाही गर्न सरोकारवाला निकायले तदारुकता देखाउनुपर्ने हो कि होइन ?
२० वर्षे सवारी साधन धुवाँको मुस्लो फ्यालेर खुलेआम दौडिरहँदा सरकार रमिता हेरेर बसेको छ । ट्राफिक प्रहरीले अनुगमन गरेर कारबाही गरेको पाइँदैन । सरकार आफ्नो काम गर्न नसक्ने अनि त्यसको मार जनताले खेपिदिनुपर्ने ? काठमाडौँ उपत्यकामा पछिल्लो समय खोला नै छैन ।
पहिलेका खोला अहिलेका ढल हुन् । खोला वरपरबाट हिँड्न सकिँदैन । नाक छोप्दा र मास्क लगाउँदा पनि दुर्गन्ध आइहाल्छ । बुढापाकाले भन्थे,‘स्याललाई काल आयो भने सहर छिर्छ ।’ काठमाडौँ उपत्यकामा बस्नु पनि त्यस्तै भएको छ । निरोगी व्यक्तिहरू रोग निम्त्याउनका लागि काठमाडौँ आएकोजस्तै भएको छ ।
घरभित्र बस्यो गर्मीले हपहप बनाउँछ । बाहिर गयो गाडीले किचेर मार्ला भन्ने डर । अर्कोतिर धुँवाधुलोले चिलाएर बस्न सकिँदैन । सरकारले सहर लाई व्यवस्थित गर्न खोज्दैन खोजेनन् । बेलैमा व्यवस्थित सहरको योजना बनाएको भए आज उपत्यका यस्तो अस्तव्यस्त हुँदैनथ्यो ।
काठमाडौँ देशको राजधानी होइन, रोग निम्त्याउने र ज्यान गुमाउने ठाउँ हो । निरोगीहरू यहाँ बसेपछि रोगी बन्छन् नै ।
काम गर्न लाग्यो कि विवाद निकाल्छन् । ललितपुर महानगरपालिका र भक्तपुरका चार वटा नगरपालिकाले त कामै गर्न चाहेनन् । सहर अस्तव्यस्त होस् कि फोहोर, जनप्रतिनिधिलाई कुनै मतलब छैन । सरकारी कर्मचारीहरूलाई तलब भए पुग्यो । न काम गर्ने ढङ्ग छ न काम गर्न मनै लाग्छ उनीहरूलाई ।
सूर्य विनायक नगरपालिकाका कर्मचारीहरू जति बेला पनि फोटो खिचाइरहेको मात्र भेटिन्छन् । कम्पाउन्डमा उभिन्छन्, फोटो खिच्छन् । नगरपालिकाको नगर प्रहरीहरू दिनभरि घामै तापेर बस्छन् । आजसम्म उनीहरूलाई सडकमा देखिएको छैन । जनप्रतिनिधिहरू कहाँबाट कमिसन आउँछ भनेर खोजेर हिँड्छन् ।
अनि जनताले के सुविधा पाउँछन् ? काठमाडौँ उपत्यकामा पढेका मान्छे बसे पनि उनीहरू व्यवहारमा अनपढ छन् । आफूले फोहोर गर्छन्, सडकमा ल्याएर फ्याँक्छन् । फोहोर गर्ने मान्छेले होइन ? कसुर दार त मान्छे हो । काठमाडौँ उपत्यकाभन्दा कालिकोट, डोल्पा, हुम्ला धेरै राम्रो छ ।
दुर्गम ठाउँ भनेर अपहेलन गरियो, अहिले त्यही ठाउँ सफा सुग्घर र बस्न लायक छ । विकासको नाममा विनाश निम्त्याउने काम भयो । सहरी विकास मन्त्रालय, काठमाडौँ उपत्यका विकास प्राधिकरण, वन मन्त्रालय, विभाग, यातायात मन्त्रालय, विभाग बजेट सकाउनका लागि स्थापना गरिएको हो भन्ने प्रस्टै भइसकेको छ ।